Deze tekst behandelt in een notendop een aantal thema’s uit het boek Klimaatgetto’s. Op vrijdag 21 maart presenteert auteur Christel Don haar boek, samen met de burgemeester van Valkenburg aan de Geul, klimaatexperts en beleidsmakers, o.a. van de gemeente Amsterdam. Meld je hier gratis aan voor dit programma.
***
Vijf jaar geleden verhuisde ik met mijn gezin vanuit Amsterdam naar Zutphen. Mijn partner en ik werken allebei als zelfstandigen en zijn niet gebonden aan een plek. Op een avond hebben we de kaart van Nederland op tafel gelegd, en gezocht naar een fijne woonplek boven zeeniveau. Niet dat we dachten dat de Randstad snel zou onderlopen, maar omdat het ons belangrijk leek om te wortelen op een plek die er ook nog zou zijn voor de generaties na ons.
Ons huis in Zutphen ligt ruim 9 meter boven NAP en we waanden ons er veilig. Tot de IJssel een winter geleden onverwachts hoog stond, en een overstroming korte tijd reëel leek. De dagenlange stroom aan alarmerende nieuwsberichten over buurstad Deventer, waar de zandzakken al op de kade lagen, deed me beseffen dat we te veel gefocust hadden op de zee. Er blijkt nog zoveel meer om rekening mee te houden: de rivieren, steeds extremere regenbuien, funderingsschade, natuurbranden.
De eerste klimaatslachtoffers
In de zomer van 2021 werd Valkenburg aan de Geul hard getroffen door wat burgemeester Daan Prevoo ‘de eerste klimaatramp van Nederland’ noemt. Een ‘waterbom’ boven de regio zette het oude centrum van het mergelstadje grotendeels onder water. “Wie rekent erop dat een kolkende rivier van dik 2 meter hoog je huis binnendringt?” vertelt de burgemeester. “Vanwege de hoge ligging waande iedereen in Valkenburg zich juist veilig.”
Maar klimaatslachtoffers bevinden zich niet alleen in Limburg. Nederland wordt natter, warmer én droger. En of je nu huurder bent of koper, in een nieuwbouwhuis in Groningen of een historisch pand in Zeeland; klimaatschade kent inmiddels vele gezichten. Neem Rotterdam-Zuid waar duizenden woningen steeds verder wegzakken onder meer omdat huizen er geen fundering op palen hebben. De droge zomers van de laatste jaren hebben deze problematiek versneld. Op dit moment lopen ongeveer 425.000 gebouwen in Nederland risico op funderingsschade, met een totale herstelprijs van mogelijk 50 miljard euro. En dan is er de hitte. “Als je vertelt dat hitte in Nederland het gevaarlijkste gezondheidsrisico is van klimaatverandering, gelooft bijna niemand je,” zegt Madeleen Helmer, hitte-expert. “Maar jaarlijks overlijden gemiddeld 250 mensen door hittestress.” Meer dan de helft van alle Nederlanders woont in een huis met risico op oververhitting, waaronder ongeveer twee miljoen ouderen. Een steeds groter probleem nu de zomers heter worden.
Blinde vlek
Wie oplet komt deze verhalen steeds vaker tegen in het nieuws, en toch blijven de meeste Nederlanders opvallend onbezorgd. Meer dan de helft ziet geen klimaatrisico voor de eigen woning, blijkt uit onderzoek van Centraal Beheer. Driekwart van de huiseigenaren in overstromingsgebied is zich niet bewust van de risico’s, concludeert Vereniging Eigen Huis. En bij funderingsrisico’s is dat zelfs 85 procent.
Dat is een groot verschil met hoe financiële instellingen met klimaatrisico’s bezig zijn. ABN AMRO meldde eind 2023 dat Nederland 900 ‘klimaatkwetsbare’ wijken telt. De Autoriteit Financiële Markten waarschuwt dat klimaatrisico’s moeten worden meegenomen in huizenprijzen. En in februari 2024 wezen de hoofdeconomen van ING, Rabobank en ABN AMRO erop dat er te weinig onderzoek is gedaan naar de risico’s van klimaatschade aan Nederlandse huizen. “Wegkijken helpt niet, we moeten het beest in de bek kijken,” zegt Sandra Phlippen, hoofdeconoom bij ABN AMRO.
Klimaatgetto’s
Klimaatverandering treft niet iedereen even hard. Mijn onderzoek laat zien dat de meest kwetsbare groepen het hardst geraakt worden. In Limburg had hoe goed je uit de ramp kwam mede te maken met hoe goed het je lukte om allerlei verzekeringsinstanties te woord te staan. In Rotterdam-Zuid hebben bewoners van verzakte huizen vaak niet de financiële middelen om funderingsproblemen aan te pakken. En in veel grote steden zitten bewoners vast in huizen die ’s zomers onleefbaar heet worden, terwijl ze lang niet altijd geld hebben voor verkoelende oplossingen. Vaak stapelt deze ‘klimaatpijn’ zich ook nog eens op andere problemen zoals zorgen om inkomen of gezondheid.
Dit patroon zien we wereldwijd: mensen met lagere inkomens wonen vaak op de kwetsbaarste plekken, in de meest versteende wijken of in gebieden met overstromingsrisico. Ze hebben minder geld voor klimaatadaptatiemaatregelen of herstel. Huizen in risicogebieden lopen zo kans minder waard te worden, waardoor de bewoners vervolgens ook niet weg kunnen. Zo ontstaat een vicieuze cirkel waarin klimaatrisico’s en sociale kwetsbaarheid elkaar versterken. In landen als de VS en Indonesië heeft dit al geleid tot ‘klimaatgetto’s’: wijken waar de meest kwetsbare groepen gevangenzitten in risicovolle omstandigheden. De vraag is niet óf dit ook in Nederland kan gebeuren, maar hoe we het gaan voorkomen.
Leven met de pijn – een nieuwe benadering
De gesprekken met klimaatslachtoffers en deskundigen hebben mij geleerd dat we anders moeten gaan denken over klimaatrisico’s. Waar we tot nu toe vooral focusten op het voorkomen en controleren van risico’s, wordt steeds duidelijker dat dit niet meer volstaat. We moeten ook leren omgaan met de gevolgen die al merkbaar zijn en die nog zullen komen. Dit vraagt om een nieuwe aanpak die ik in mijn boek “leven met de pijn” noem. Hiermee bedoel ik niet alleen fysieke of financiële schade, maar alle manieren waarop klimaatverandering impact heeft op ons leven: van materiële schade aan onze huizen, erfgoed en natuur tot schade aan onze gezondheid of kosten voor adaptatiemaatregelen. Leven met de pijn betekent niet dat we ons maar passief overgeven aan klimaatverandering. Juist niet. Het is een actieve strategie die erkent dat bepaalde gevolgen van klimaatverandering onvermijdelijk zijn geworden. Door deze pijn in al haar vormen te erkennen, kunnen we gericht werken aan veerkrachtige gemeenschappen die het hele spectrum aanpakken: van technische oplossingen tot sociale verbondenheid en emotionele weerbaarheid.
Actie op drie niveaus
Deze nieuwe werkelijkheid vraagt om gelijktijdige acties op drie niveaus:
- Individueel: Je kunt bijvoorbeeld je eigen risico’s in kaart brengen via o.a. de Klimaateffectatlas, je woning klimaatbestendig maken of een noodplan bedenken voor als er een ‘waterbom’ boven jouw woonplek hangt of er een natuurgebied in de buurt in brand staat.
- Collectief: Met buren kun je de straat vergroenen, een buurt-hitteplan opstellen waarbij je bij kwetsbare wijkgenoten langsgaat, of samen de fundering herstellen.
- Beleid: Gemeenten kunnen dialogen met burgers faciliteren, subsidies verstrekken voor bijvoorbeeld zonwering of vergroening en klimaatkwetsbare wijken prioriteit geven.
Daarbij is het noodzaak dat klimaatadaptatiemaatregelen voor iedereen toegankelijk zijn. Want als we dat niet goed regelen, versterken we juist de ongelijkheid die we proberen te voorkomen. Dat vraagt om solidariteit: tussen buren, binnen wijken, en van de overheid richting haar burgers. Want alleen door samen te werken zorgen we ervoor dat niemand achterblijft.
Wil je meer weten over dit onderwerp, ontdekken hoe je je eigen risico’s in kaart brengt, en meepraten over wat er nodig is om hiermee samen aan de slag te gaan? Je bent van harte welkom op de boekpresentatie van Klimaatgetto’s in Pakhuis de Zwijger. Want dit boek is een startpunt: het echte werk begint nu.
Christel Don is schrijver, spreker en journalist, onder meer voor NRC. Eerder schreef ze de veelbesproken boeken Afstandsmoeders en De meisjes van De Goede Herder. Via haar boeken, lezingen en artikelen brengt ze kwesties rond historisch onrecht, uitsluiting en sociale ongelijkheid onder de aandacht.
