Onderwijs is in Nederland een publieke zaak; particuliere scholen zijn hier schaars. Desondanks krijgen private equity en grote commerciële bedrijven een steeds grotere grip op het publieke onderwijs. Hoe heeft het grootkapitaal toch ook in deze publieke sector een verdienmodel weten te vinden? En wat betekenen deze ontwikkelingen in de klas; voor zowel leerling als leraar? In de nieuwe reeks Gekaapt door het kapitaal onderzoeken we hoe de verschillende mechanismen werken, wie hiervan profiteert en wat we hieraan kunnen doen. Op 7 april trappen we af en gaan we in gesprek over de macht van private bedrijven in het Nederlandse onderwijs.
Private equity en grote commerciële bedrijven dringen in rap tempo onze publieke voorzieningen binnen, legt Mirjam de Rijk uit in haar boek Gekaapt door het kapitaal (2024). De Rijk laat zien hoe machtige firma’s steeds meer de dienst uitmaken in de Nederlandse zorg, kinderopvang, wonen en het onderwijs. Gefinancierd door overheidsgeld toveren de grote bedrijven de openbare diensten om in een verdienmodel. Met dank aan hidden privatisation opereren de bedrijven niet illegaal en niet geheim, maar wél zonder dat voor het publiek duidelijk is welke macht deze bedrijven zich toe-eigenen in deze vitale, publieke sectoren (en met welk economisch gewin).
Wellicht denk je bij de macht van bedrijven in het onderwijs aan het zogenoemde ‘schaduwonderwijs’; commerciële huiswerkbegeleiding en bijlessen, een private aanvulling op publieke lessen. Het schaduwonderwijs is inderdaad één van de manieren waarop het grootkapitaal steeds meer macht krijgt in het onderwijs, maar De Rijk onderscheidt nog zeven andere manieren. Ik licht er een paar uit.
De macht van educatieve uitgeverijen
Wist je bijvoorbeeld dat bijna al het lesmateriaal afkomstig is van uitgeverijen die in handen zijn van grote internationaal beursgenoteerde bedrijven of private equity? Voorheen was de productie van lesmateriaal in handen van kleinere, autonome uitgeverijen. Inmiddels zijn zij opgekocht door grote, kapitaalkrachtige bedrijven. De educatieve uitgeverijen waren altijd al private organisaties en dus commercieel, maar met de overname door grote bedrijven is winstmaximalisatie hun primaire doel geworden. Slechts een paar grote internationale ketens zijn nu verantwoordelijk voor bijna de gehele productie van lesmateriaal in Nederland en de concurrentie is veelal opgekocht. Door de marktmacht van de grote uitgeverijen kunnen zij scholen dwingen tot koppelverkoop; de school wordt geforceerd lesmateriaal in pakketten aan te schaffen, met daarin ook materiaal dat zij niet gebruikt. Op zichzelf al een probleem, maar daarbij komt ook nog dat de overheid lesmateriaal betaalt, dit is vastgelegd in de Wet gratis schoolboeken. Zo moet de school betalen voor lesmateriaal dat het niet nodig heeft, gefinancierd door de overheid en dus met belastinggeld, dat vervolgens verdwijnt in de zak van het grootkapitaal.
Distributie en marktwerking
In de distributie van het lesmateriaal zien we eenzelfde patroon. Ook hier zijn de kleine distributiebedrijven opgekocht en in handen van grote bedrijven, soms van private equity, die gericht zijn op winstmaximalisatie. De Rijk haalt een voorbeeld aan van distributeur The Learning Network die plots stopte met de levering aan mbo-scholen, hogescholen en universiteiten omdat de levering aan het voortgezet onderwijs winstgevender bleek. Voornamelijk voor mbo-instellingen vormde dit een probleem, zij waren afhankelijk van het grote bedrijf en hadden weinig alternatieven. Naar aanleiding van honderden klachten maakte de BNNVARA-serie BOOS in 2022 een item over Studystore, dat onder TLN viel.
De opkomst van EdTech
Nog één laatste, en misschien wel de meest invloedrijke, manier waarop grote bedrijven steeds meer macht krijgen in het onderwijs, is via Big Tech. In de afgelopen jaren is EdTech (educatieve technologie) razendsnel gegroeid, onder leiding van techgiganten Microsoft en Google. De bedrijven leveren onder andere online leerplatforms aan scholen. Door het toenemende gebruik van deze online leeromgevingen krijgt EdTech steeds meer grip op het onderwijs, terwijl de docent deze verliest. Met slimme algoritmes en analyses weet de technologie het leerprogramma af te stemmen op de individuele leerling, zonder dat de leraar in kan zien wat deze afstemmingen precies zijn. Hiermee verliest de leraar het zicht op het leerproces van de leerling, terwijl het Big Tech waardevolle data oplevert. “Interactie vindt plaats tussen computer en leerling”, schrijft De Rijk. Ook andere, door de techgiganten geleverde, diensten zoals e-mailprogramma’s en Teams-meetings leveren hun veel (meta)data op; data die bij wet aan de Amerikaanse overheid beschikbaar gesteld moet worden (CLOUD-Act). En dat terwijl de Amerikaanse media de afgelopen maanden bezorgd bericht over hoe Elon Musk en zijn DOGE (Department of Government Efficiency) omgaan met overheidsdata.
ICT wordt nu met name gezien als een ondersteuning van het onderwijs; terwijl de macht van techbedrijven op het onderwijs toeneemt. Dat is problematisch, betoogt Barend van der Meulen, hoogleraar institutionele aspecten van het onderwijs aan de Universiteit Twente, omdat de toename van ICT in het onderwijs zorgt voor een verschuiving van publiek naar privaat. En ja, ook hier profiteert het grootkapitaal van Nederlands overheidsgeld. De aanschaf van EdTech wordt gefinancierd door de overheid, de school is immers een publieke voorziening. Het onderwijs wordt steeds afhankelijker van de technologische systemen, waardoor de grote techbedrijven steeds meer diensten en systemen kunnen verkopen. Zo vloeit niet alleen onze data, maar ook ons belastinggeld weg naar Big Tech.
Het kapitaal en de klas
Hoe heeft de macht van private investeerders invloed op de kwaliteit, toegankelijkheid en onafhankelijkheid van het onderwijs? En wat is er nodig om deze toenemende commercialisering van het onderwijs en het wegvloeien van publiek geld naar het grootkapitaal tegen te gaan?
We bespreken het op maandag 7 april in Pakhuis de Zwijger, tijdens het programma Het kapitaal en de klas met onder andere Mirjam de Rijk en andere onderwijsexperts. Ben je erbij?
