Een wegbezuinigd grondrecht

Waar kun je nog aankloppen als je in botsing komt met de overheid en zelf het geld voor verdediging niet hebt? Om die vraag te beantwoorden brachten onderzoeksplatform Investico en De Groene Amsterdammer in kaart waar de gaten vallen in rechtsbescherming. Hoewel het recht op rechtsbijstand is verankerd in de grondwet, trekt de overheid daar al vijftien jaar stapsgewijs haar handen vanaf.

Ze analyseerden een dataset van duizenden sociaal advocaten en bijna duizend juridische loketten, rechtswinkels en andere juridische hulppunten. Daarnaast voerden ze meer dan honderd gesprekken met hulpverleners, deskundigen, sociaal advocaten en rechtzoekenden en analyseerden we opgevraagde cijfers en rapporten van overheidsinstanties.

Inmiddels is de sociaal advocatuur beland in een sterfhuisconstructie, concludeert Investico. Tussen 2019 en 2023 daalde het aantal sociaal advocaten met twaalf procent, maar de echte klap moet nog komen. Het vak is sterk vergrijsd. Tot voor kort werkten er nog 4400 sociaal advocaten in Nederland. Volgens de Raad voor Rechtsbijstand koersen 2500 van hen af op hun pensioen.

In de Achterhoek en Drenthe zijn de sociaal zekerheidsadvocaten het dunst gezaaid, daar nam het aantal sociaal advocaten de afgelopen vijf jaar met driekwart af. Voor wie een conflict heeft over bijvoorbeeld een uitkering of toeslag zijn in Drenthe nog maar zeven sociaal zekerheidsadvocaten over, in de Achterhoek zelfs maar vier.

In de Achterhoek is er voor iedere 25 duizend inwoners die aanspraak kunnen maken op een sociaal zekerheidsadvocaat, er slechts één beschikbaar. Ook in de zuidelijke helft van Friesland en in de regio rondom Zwolle, inclusief het noordelijke deel van Flevoland, kan je lang op zoek zijn naar rechtsbijstand. Daar bedient elke sociaal zekerheidsadvocaat minstens 15 duizend potentiële cliënten. Ter vergelijking: in Amsterdam zijn dat minder dan 4 duizend burgers. Ter verduidelijking, de sociale advocatuur is er niet alleen voor de allerarmsten: landelijk komt ruim een derde van alle inwoners er op basis van hun inkomen voor in aanmerking.

Advocaten vrezen dat veel kwetsbare mensen de weg naar rechtshulp helemaal niet meer weten te vinden. ‘Het kan haast niet anders dan dat het er veel zijn,’ vertelt de Apeldoornse sociaal advocaat Caroline Pronk. ‘Maar hoeveel mensen je niet ziet, dat is echt een dark number’. Ook de Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen herkent dit. ‘Op basis van de klachten die wij krijgen, krijg ik niet de indruk dat de overheid het beter doet. Ik denk dat mensen niet meer kunnen procederen omdat ze niemand kunnen vinden of het te duur is geworden.’

De tekorten in de sociale advocatuur volgen op jarenlange bezuinigingen. Ook deze kabinetsperiode gaat er opnieuw twaalf procent minder geld naar gesubsidieerde rechtsbijstand. Eerder deze maand concludeerde een onderzoekscommissie onder leiding van rechter Herman van der Meer wederom dat de vergoedingen voor sociaal advocaten te laag zijn. Jaarlijks moet er volgens de commissie 40 miljoen extra bij.

Meer weten over dit onderzoek en de gevolgen voor de samenleving? Kom op 22 april naar ‘Op zoek naar je burgerrecht‘, en praat mee!