Stel je voor: je werkplek is niet alleen een plek waar je uren maakt, maar een gemeenschap waar je een stem hebt. Waar beslissingen niet van bovenaf komen, maar samen worden genomen. Waar winsten niet verdwijnen naar verre aandeelhouders, maar eerlijk worden gedeeld met de mensen die het werk doen. Dit klinkt misschien als een utopie, maar op sommige plekken is het werkelijkheid. In plaats van hiërarchieën en ongelijkheid, kiezen deze werkplekken voor samenwerking en gedeeld eigenaarschap. Het model van de werknemerscoöperatie laat zien dat werk niet alleen eerlijker kan zijn, maar ook duurzamer, democratischer en economisch succesvol.
Één van de meest succesvolle voorbeelden van een werknemerscoöperatie is Mondragón, gevestigd in het Baskenland in Spanje. Wat begon in 1956 met een kleine werkplaats van vijf arbeiders onder leiding van priester José María Arizmendiarrieta, is uitgegroeid tot een enorm coöperatief netwerk. Tegenwoordig omvat Mondragón meer dan 70.000 werknemers, verdeeld over 96 coöperaties, en genereert het jaarlijks een omzet van 11 miljard euro. De structuur van Mondragón is fundamenteel anders dan die van traditionele bedrijven. Elke werknemer is lid van de coöperatie en heeft gelijke stemrechten in grote beslissingen. Daarnaast wordt winst eerlijk verdeeld, en zijn sociale doelen, zoals werkgelegenheid en onderwijs, diep verankerd in het beleid.
De lessen uit Baskenland
Mondragón biedt belangrijke inzichten in hoe coöperaties kunnen bijdragen aan eerlijk werk. Zo is er een eerlijke inkomensverdeling: de inkomenskloof tussen de laagst- en hoogstbetaalde werknemers is beperkt tot 1:6. Ter vergelijking: in veel traditionele bedrijven kan deze verhouding oplopen tot 1:300 of zelfs hoger. Werkzekerheid en solidariteit staan centraal in de coöperatie. Dit werd Tijdens de financiële crisis van 2008, toen veel bedrijven wereldwijd werknemers massaal ontsloegen, koos Mondragón voor een ander pad. In plaats van banen te schrappen, werden werknemers tijdelijk overgeplaatst naar andere coöperaties binnen het netwerk. Mondragón heeft ook een lange termijn focus: het investeert een aanzienlijk deel van zijn winst in onderwijs, onderzoek en ontwikkeling. Het bedrijf heeft een eigen universiteit en een onderzoeksinstituut, waarmee het zichzelf blijft vernieuwen en aanpassen aan economische veranderingen.
Rode luchtkastelen?
Toch is Mondragón niet zonder kritiek. Ondanks de coöperatieve structuur opereert het in een wereldwijde markt waarin competitie en winstmaximalisatie de norm zijn. Dit zorgt soms voor spanningen tussen economische realiteit en coöperatieve idealen. Zo heeft Mondragón ook niet-coöperatieve dochterbedrijven, waar werknemers geen lid zijn van de coöperatie en dus geen stem hebben. Daarnaast kan democratisch werken traag en inefficiënt zijn, vooral in grote coöperaties. Het bereiken van consensus kost tijd en kan soms frustratie veroorzaken bij werknemers. Bovendien blijft deze cooperatie wel gewoon een bedrijf met een winstoogmerk. Het feit dat Mondragón zeggenschap geeft aan werknemers betekent niet dat er geen kapitalistische misstanden gebeuren, zoals overzeese uitbuiting en klimaatexploitatie.
Kan het model werken in Nederland?
Hoewel er succesvolle voorbeelden zijn, zoals Schoongewoon, blijven in Nederland werknemerscoöperaties zeldzaam. Toch toont Mondragón aan dat coöperaties niet alleen eerlijker, maar ook economisch succesvol kunnen zijn. Om dit model in Nederland op grotere schaal toe te passen, zijn er wel grote aanpassingen nodig. Educatie over coöperaties, betere wetgeving en ondersteuning vanuit de overheid, zoals belastingvoordelen, zijn cruciaal. Ook vraagt het om een cultuurverandering: een stap weg van hiërarchische structuren naar samenwerking en gedeeld eigenaarschap.
Kan Mondragón ons helpen werk eerlijker, duurzamer en democratischer te maken? En wat is nodig om werknemerscoöperaties een grotere rol te geven in Nederland? Deze vragen bespreken we op maandag 20 januari om 20:00 bij Pakhuis de Zwijger. Met experts en ervaringsdeskundigen onderzoeken we of werknemerscoöperaties het antwoord kunnen zijn op de huidige uitdagingen van de arbeidsmarkt.
Meld je aan voor het programma ‘Samen werken, samen bezitten?’ via deze link.
Wie zoekt naar alternatieven voor het kapitalisme komt al snel in Mondragón terecht, een federatie van coöperaties waar de medewerkers het voor het zeggen hebben. Is Mondragón werkelijk zo geweldig? Of bezwijken de idealen onder het succes?
Tegenlicht bivakkeert in het Baskische stadje Mondragón, waar het overgrote deel van de bevolking werkt in coöperaties. Elke werknemer is er mede-eigenaar en men beslist samen welke keuzes het bedrijf moet maken. Met succes, ook in deze economisch harde tijden. Mondragon maakt hoogtechnologische producten en is als 7e grootste bedrijf van Spanje uitgegroeid tot een multinational met vestigingen over de hele wereld.
Het is tijd dat werkers meer invloed krijgen op de koers en het bestuur van bedrijven, aldus het boek Democratiseer ons werk! Dat doet niet alleen recht aan de waarde van hun werk, maar is ook bevorderlijk voor de transitie naar een groene economie.
